MS’TE YORGUNLUK: NEDİR, NASIL BAŞEDİLİR?

 

Hastalık ne kadar iyi gidiyor olursa olsun bir MS hastası için sıkça karşılaşılan şöyle cümleler vardır: “tüm ağır ev işlerini / işimi yürütebiliyorum. Bir şey dışında hayat devam ediyor. Ben çok YORGUNUM. Çok çabuk yoruluyorum ve eskiden olduğum kadar iyi olamayacağımı düşünüyorum.”, “yaz sıcakları tüm enerjimi alıyor”, “Eskisi gibi evimi temiz tutacak kadar enerjim yok”, “Evdeki sıradan rutin işler beni çok fazla yoruyor ve eminim ki çocuklar onlarla daha az ilgilendiğimi düşünüyor”.

Yani yorgunluk MS’te hastalık şiddetinden bağımsız olarak yaşamı olumsuz etkiler.

MS’te yorgunluk çok karmaşık bir konudur. Bunun birkaç boyutundan söz edilebilir:

  1. “MS’te yorgunluk” her zaman “MS’e bağlı yorgunluk” demek değildir. Başka birçok nedeni olabilir, hatta başka bir sorun “yorgunluk” gibi görünebilir.
  2. Yorgunluğun MS’e bağlı olduğu anlaşıldıktan sonra nedeninin saptanması düzeltilmesini sağlayabilir
  3. Yorgunluk her zaman yalnızca “dinlenerek” giderilemez. Kimi zaman dinlenmek, kullanılan yöntem nedeniyle yorgunluğu artırabilir
  4. Temel yaklaşım, günlük aktiviteleri sürdürmek için gerekli toplam enerjinin uygun bir biçimde güne yayılmasıdır.   

Yorgunluk, MS’in en önemli belirtilerinden biridir. MS hastalarının %75-95’inin yorgunluğu vardır; % 50-60’ı ise en çok rahatsız oldukları sorunlardan biri olduğunu söylerler.  Ayrıca yorgunluk MS hastaları arasında işsizlik için en temel nedenlerden biridir.

Eğer enerji eksikliği, düzenli aktiviteleri etkiliyorsa ya da yaşam kalitesini olumsuz yönde etkiliyorsa hastanın hekimi ile görüşmesi gereklidir. Yorgunluk tedavi edilebilir bir nedene bağlı olabilir. Yorgunluk MS ile ilişkili olsa bile düzeltilebilir.

Herkesin yaşam koşulları farklıdır: aile durumları, ekonomik şartlar, sosyal destek ağları, toplumsal kaynaklar, çalışma esnekliği, kişisel tercihler ve fiziksel görevler. Kişisel koşullara göre yorgunlukla mücadele farklılık gösterebilir. 

MS İLE İLİŞKİLİ YORGUNLUK NEDİR?

Yorgunluk; fiziksel ya da bedensel enerjinin ya da her ikisinin birden eksikliğidir. Herkesin enerjisinin düşük olduğu günler vardır ve bu günlerde herkes moralinin bozuk olduğunu ve hiçbir şey yapmak istemediğini bilir.

MS’e bağlı yorgunluk farklıdır ve belirlemek kolay değildir. MS hastalarının çalışmadıkları gün çalıştıklarından daha fazladır. MS’e bağlı yorgunluğu tanımlamadan önce, şüphelenilen diğer olası nedenler araştırılmalıdır.

Eğer MS hastası “Yorgunluk benim yaşam kalitemi ya da günlük aktivitelerimi engelliyor” diyorsa bunu doktorunun da bilmesi gereklidir.

YORGUNLUK TÜRLERİ

Yorgunluğun iki genel türü vardır: Kronik kalıcı yorgunluk ve akut (yeni gelişen) yorgunluk. Her ikisi de MS ile ilgili olabilir ya da olmayabilir.

Kronik Kalıcı Yorgunluk: Günün belli bölümlerinde, 6 haftadan fazla süren hareketi sınırlayan halsizlik ve bitkinlik.

Yeni Gelişen (akut) Yorgunluk: İlk kez ortaya çıkan ya da önceki 6 hafta boyunca fark edilir derecede daha da kötüleşen bitkinlik ya da hareketi sınırlayan halsizlik. Aşırı yorgunluk daha da kötüye giden ya da artmak üzere olan diğer MS belirtilerinin erken uyarısı olabilir.

Hasta geçmiş birkaç haftanın enerji seviyesini düşünmeli, takvimde not alarak son birkaç haftada nasıl hissettiğini izlemelidir. Daha sonra yukarıda bahsedilen iki yorgunluk çeşidini gözden geçirip hangisinin kendisine uyduğunu saptamalıdır. Ardından bunu doktoru ile paylaşmalıdır.

Her iki yorgunluğun da nedenleri ve tedavileri vardır. Diğer olası nedenlerin hepsi MS’e bağlı yorgunluk düşünülmeden önce araştırılmalıdır.

Olağan dışı yorgunluk dönemini sırasında MS ile ilişkili eski belirti ve bulguların gözden geçirilmesinde yarar vardır. Eğer diğer MS belirti/bulguları kötüyü gidiyorsa hastanın değerlendirilmesinde yarar vardır.

 

YORGUNLUK NEDENLERİ:

Yorgunluğun MS dışı olası nedenleri şunlardır:

  1. Diğer tıbbi durumlar: Basit bir enfeksiyon bile kişnin enerjisini düşürebilir.
  2. Hava:  Sıcaklık birçok kişinin kendisini oldukça kötü hissetmesine neden olabilir. Nem de bu olumsuz etkiyi artırabilir. Bu durum MS hastaları için de geçerlidir.
  3. İlaç tedavileri: Bazı ilaçlar yan etki olarak yorgunluğa neden olur. Hastanın MS dışı nedenlerle kullandığı ilaçları da doktoruna bildirmesinde yarar vardır.
  4. Uyku sorunları: Uyku, uykusuzluk ve uykuya dalma sorunları uyandığında kişinin kendini yenilenmiş hissetmesini engeller. MS hastası uykusunu tanımlamalı, uykusuyla ilgili ayrıntıları doktoruna iletmelidir. Bu bilgi yorgunluğun nedenini bulmakta çok yardımcı olacaktır.
  5. Stres: Stres birçok insanın yorgun hissetmesine neden olur. MS hastalarının yaşamı sıklıkla streslidir. Birçok şey strese neden olur: diğer insanlarla tartışmak; günlük rutin işlerde aksama; yakının kaybı; boşanma ve diğer önemli kayıplar. Hatta tatil ya da düğün gibi mutlu anlar bile strese neden olabilir.
  6. Depresyon ve Kaygı: İş hayatı ve ev hayatındaki zor konular,  duygusal ve fiziksel olarak bunaltıcı olabilir. Depresyon ve kaygı MS’te çok yaygındır. Hasta ya da yakınları moralinde ya da ilgilerinde azalma fark ederlerse, depresyon araştırılmalıdır.
  7. Süper Kahraman Sendromu: Kişinin yaptığı aktivitede sonuca ulaşamamaktan dolayı daha fazla fiziksel aktivite yapması ve bunun sonunda günlük rutin işlerin giderek bıktırıcı hale gelmesidir. Burada aynı sonucu elde etmek için daha çok aktivite yapma gereği yorgunluktan kaynaklanıyor olabilir.

Acaba bunlardan biri ya da birkaçı yorgunluğunuzun nedeni olabilir mi? Bu sorunun yanıtı Yorgunluk Şiddet Ölçeği (YŞÖ) denilen bir anket formu ile verilebilir. Çünkü YŞÖ bu alanları ayrıntılı bir biçimde kapsayan sorular içerir. Bunun sonucunda kimi testler yapılabilir. Eğer var olan sorun bir uzmanlık alanına gereksinim gösteriyorsa hasta bir başka hekime yönlendirilebilir.

 

MS’E BAĞLI OLMAYAN YORGUNLUĞUN TEDAVİSİ

Test ve inceleme sonuçları başka bir hastalığı işaret ediyorsa ilgili bölüm tarafından tedavi planlanabilir.

Sıcak ve bunaltıcı hava ile soğutma teknikleriyle başa çıkılabilir.

Tedaviler bazen değiştirilebilir durdurulabilir ya da başka bir biçimde düzenlenebilir. Tedavinin değiştirilmesinde hastanın tek başına karar vermesi tehlikeli sonuçlanabilir.

Uyku sorununun fiziksel ya da psikolojik nedenleri olabilir. Özel uyku testleri bu sorunun nedenini tespit edebilir ve en uygun tedavi seçilebilir.

Stres, insanların karşılaştıkları ve başa çıkmaya çalıştıkları sorunlardan kaynaklanır. MS hastasının, olabildiğince strese neden olan durumlardan uzak olması gerekir. Stres ile başa çıkma yollarını öğrenmek için kronik hastalıkları olan insanları tedavi etmekte uzmanlaşmış psikiyatrist ve psikologlardan yardım alınabilir.  

Depresyon, MS belirtilerinin en tedavi edilebilir olanlarından biridir. Antidepresan ilaçlar ve sorun odaklı psikoterapi  ile ya da her ikisiyle birden  tedavi edilebilir. Bu iki yöntemin birlikte kullanılması herhangi birinin kullanılmasından daha etkilidir.

Depresyon-MS ilişkisini araştıran çalışmalar, depresyon tanısı konulan MS hastalarının depresyon için etkili bir şekilde tedavi edildiğinde yorgunluğun azaldığını göstermiştir.

Tedavinin yorgunluk sorununu iyileştirip iyileştirmediği anlamak için Modifiye Yorgunluk Etki Ölçeği (MYEÖ) kullanılabilir. Bu, kısa bir anket olup tedaviye yanıtı izlemede çok etkilidir. Bu anket ile elde edilen sonuç, yeterli yanıt alınmadığını gösteriyorsa yeni tedavi seçenekleri düşünülebilir.

 

MULTİPL SKLEROZA BAĞLI YORGUNLUK TÜRLERİ 

  1. Hareket problemlerine bağlı yorgunluk: Bazen sıradan aktiviteler bile MS hastaları için onları çok fazla yoran fiziksel efor gerektirebilir. Bu özellikle bacaklarda güçsüzlüğü olan hastalar için geçerlidir.
  2. Solunum problemine bağlı yorgunluk: MS bazen solunumu etkileyebilir ve öyle olduğunda basit bir aktivite bile yorucu olabilir. Bu durum özellikle ciddi bedensel sorunlara sahip olan hastalar için geçerlidir.
  3. Temel MS yorgunluğu: Bu durum dışlama tanısdır. Diğer tüm yorgunluk nedenleri dışlandıktan ya da tedavi edildikten sonra geriye kalan gerçek MS’le ilişkili yorgunluktur.

MS E BAĞLI YORGUNLUK NASIL TEDAVİ EDİLİR?

  1. HAREKET VE SOLUNUM PROBLEMLERİ

Burada incelenmesi gereken özellikler şunlardır:

  1. Kas gücü
  2. Kas koordinasyonu
  3. Kasların ne kadar sıkı, sert ya da esnek olduğu
  4. Yürüme özelliği
  5. Mobilizasyon (örneğin koltuğa geçerken ya da tuvalete giderken tekerlekli sandalye ya da yardımcı alet kullanılıp kullanılmadığı)
  6. Tekerlekli sandalye kullanılıyorsa nasıl kullanıldığı

Sonuçlara göre fizyoterapiste yönlendirilebilir.

 

Nasıl Tedavi Edilmeli:

  1. Zayıflık ve kas koordinasyonu problemleri: 
    1. Kolaylıkla dolaşabilmenizi sağlayacak ekipmanlar: Tekerlekli sandalye, baston, koltuk değneği, yürütücüler (Walker), scooter ve taşıyıcı cihazlar.
    2. Size önerilen egzersiz programının sizin için uygun olup olmadığını anlamak için değerlendirme yapın ve eğer uygunsa ne tür bir program olduğunu inceleyin. Uygun değilse fizyoterapistinizle ve hekiminizle hangi özellikleri açısından uygun olmadığını konuşun.
    3. Kaslarınızın gücü esnekliğinde biraz iyileşme, günlük aktiviteleri yapmanızda size yardımcı olabilir
       
  2. Sertlik (Spastisite)
    1. Esneme egzersizleri; olabildiğince vücudunuzu esnekleştirirseniz, daha iyi hissedersiniz ve daha iyi hareket edersiniz. Fizyoterapistiniz size uygun olan esneme hareketlerini gösterebilir.
    2. İlaç tedavisi: spastisite tedavisi gevşemenize yardımcı olabilir fakat yorgunluğunuzu da artırabilir. Eğer spastisite için ilaç tedavisi alıyorsanız sakinleştici ilaç ya da alkol almaktan sakınınız. Bu ürünlerinin birlikte kullanımının yan etkileri vardır. Hangi tedavinin uygun olduğu konusunda doktorunuza danışınız.

MS İLE İLİŞKİLİ YORGUNLUK (PRİMER MS YORGUNLUĞU): 

Tüm olasılıklar dışlandıktan sonra birincil (primer) MS yorgunluğundan söz edilebilir. Tedavi seçenekleri, çeşitli stratejileri ve reçeteli ilaçları kapsamaktadır. Tek başına ya da birlikte kullanılabilir.

Yaşam tarzı değişiklikleri MS’e bağlı yorgunluğun giderilmesinde çok yardımcı olur.
 

Yaşam Tarzı Değişikliklerine Örnekler:

  1. Doğal vücut ritminize göre gününüzü planlayınız ve uyku düzeni oluşturunuz:
    1. En enerjik zamanlarınızda yapmanız gereken aktiviteleri programlayınız.
    2. Yatmadan 30 dakika önce uyumanıza yardım edecek ılık süt içiniz.
    3. Egzersiz aletlerinizi ve televizyonunuzu yattığınız odadan çıkartın.
    4. Eğer uykuya dalmak 30 dakikadan fazla zamanınızı alıyorsa yataktan çıkın ve yorgun hissedene kadar basit aktiviteler yapın.
  2. Serin sıvılar için
    1. Soğuk içecekler, buz ve buzlu içecekler vücut sıcaklığınızı uygun noktada tutacaktır.
    2. Gün boyunca fazla su içmeye özen gösterin. Ne içtiğinizin önemi yok.
    3. Kafein uykunuzun gelmesini engeller. Bu nedenle yatmaya yakın kafeinli içeceklerden (kahve, çay, kola vb) uzak durun. Düşük miktarda alkol belki biraz iyi gelebilir fakat iyi bir gece uykusuna zarar verebileceğini göz önünde bulundurarak sizdeki etkisini inceleyin ve buna uygun biçimde davranın.
  3. Rahatlama: Düşük vücut sıcaklığı sizi dinlenmiş hissettirecektir.
    1. Serinletici duşlar,
    2. klima,
    3. yüzme ya da havuz terapisi,
    4. hafif kıyafetler sıcaklığı yenmenize yardımcı olacaktır.
  4. Sağlıklı beslenme
    1. İyi dengelenmiş ve az yağlı bir beslenme vücudunuza enerji verir
    2. Kalktıktan hemen sonra kahvaltı yapmayı deneyin
    3. Uygun bir beslenme programı için uzmanınıza başvurunuz
  5. Sigara içiyorsanız bırakın
    1. Sigara içmek akciğerlerinize baskı yapar, yorgunluğunuzu daha da kötüleştirir
    2. MS’in kötü etkilerini daha da artırır
    3. Bu alışkanlığı bırakın ve nefes alın, artık basit aktiviteler sizi çok yormayacak
  6. Aktivite düzeyinizi ayarlayın
    1. Daha çok enerjiye ihtiyaç duyduğunuz şeyler için enerjinizi koruyun
    2. Önceliklerinizi düzenleyin ve sonra onların üzerine yoğunlaşın.
    3. Önceliği olmayan işlerinizi erteleyin
  7. Bir egzersiz programınız olsun
    1. Egzersizler birçok MS hastasının yorgunluk problemini iyileştirmek için uygun olabilir, fakat herkese yardımcı olmaz.
    2. Düzgün bir egzersiz programı enerji seviyenizi artırır. En azından azaltmaz
    3. Programın fizyoterapist tarafından yapılması gerekir. Fizyoterapistiniz egzersizin enerjinizi yükseltme etkisi ile yorgunluk oluşturma etki arasındaki dengeyi sizin lehinize çevirecektir.
  8. Rahatlatıcı egzersizler yapın: Derin nefes alma, yoga gibi egzersizler rahatlamanıza yardımcı olur. Evde nasıl yapıldığını öğrenin ve uygulayın. Dilerseniz ev dışında, toplu uygulama programlarına da katılabilirsiniz.
  9. Planlanmış aktiviteleri uygulayarak enerjinizi koruyun
    1. Görevlerinizle egzersizinizi karıştırmayın: Asansöre binin, merdivenleri kullanmayın.
    2. Belirli bir engellilik düzeyine sahipseniz ve/ ya da engelli plakasına sahipseniz mutlaka engelliler için ayrılmış park alanlarını kullanın. Bu kurallara uymak enerjinizi korumanızı sağlayacaktır.
  10. İhtiyaç duyduğunuzda yardım alın: Her şeyi kendiniz yapmak zorunda değilsiniz. Yardım almak kötü hissetmenize neden olmasın.
  11. Şekerleme yapın: Şekerleme yapmak yorulan kaslara rahatlama verir ve vücudunuza enerjiyi tekrar pompalar. 30 dakikalık bir şekerleme yardımcı olacaktır.

 

 

  ŞEKERLEME

  • Şekerleme gerekli bir uyku değildir fakat normalde uyanık olduğunuz gün içerisinde oldukça iyi bir dinlenme periyodudur. Eğer gece uykunuzu etkilemiyorsa şekerleme yapmak yardımcıdır.
  • Kanepede, televizyon koltuğunda, yatakta, hatta başınızı masaya koyarak bile şekerleme yapabilirsiniz.
  • Gün içinde 1-3 defa 10-30 dakika yapılabilir. Günde 1-2 saati geçmemelidir

  • Televizyonu ve müziği kapatıp sessiz bir ortama geçin 
  • Sıkı kıyafetlerinizi rahatlatın ama pijama giymeyin
  • Işığı azaltın, eğer yapamıyorsanız loş bir köşe seçin ya da göz maskesi kullanın
  • Perdelerinizi kapatın
  • Üşümenizi ya da aşırı terlemenizi engelleyecek hafif örtüler alın

 

Bu stratejilere beslenme uzmanı tarafından öğün ya da atıştırma programının eklenmesi ve fizyoterapist tarafından önerilen aktivite ve planlama becerisi ve egzersiz programı önerileri katkıda bulunur.

İlaç Tedavisi:

Primer MS yorgunluğu için ilaçla tedavi önerebilir. Yorgunluk için retkinliği kanıtlanmış da olsa kullanılan ilaçlar tam olarak yorgunluğu ortadan kaldırmaz ve herkeste etkili olmaz.

MS ile ilişkili yorgunluğu tedavi etmek için kullanılan reçeteli ilaçlar Amantadin ve modafinildir. Modafinil Türkiye’de Modiodal ve Modiwake adlarıyla bulunmaktadır. Amantadin ise Pk-Merz adıyla satılmaktadır. Bu ürünler tablet şeklinde olup kullanımı hekimin önerisiyle ve öngöreceği dozla yapılmalıdır. 

Son zamanlarda yapılan küçük çaplı bir araştırma aspirinin MS yorgunluğuna iyi gelebileceğini düşündürmektedir.

Antidepresan ilaçlar ve kimi uyarıcı ilaçlar da hasta ile ilgili koşullar uygunsa yorgunluğu tedavi etmek için kullanılabilir.

Bu ilaçların yan etkileri olabilir ve bazı ilaçlar da başka ilaçlarla birlikte kullanılmamalıdır. Reçeteli bir ilaca başlamadan önce, aldığınız tüm ilaç tedavilerinin listesinin doktorunuzda olduğundan emin olunuz. Bu listenin içerisinde bitkisel ürünler, gıda takviyeleri, vitaminler ve mineraller olabilir.  Doktorunuza her zaman muhtemel yan etkileri  ve eğer oluşursa ne yapmanız gerektiğini sorunuz. Bu bilgileri yazılı bir şekilde alınız ve bakıcınız ya da aile üyeleriyle paylaşınız.

ÖNEMLİ: İlaç tedavisi sırasında herhangi bir problem yaşarsanız, derhal doktorunuza söyleyiniz. Kesinlikle ilacı almayı bırakmayınız. İlacı almayı güvenli bir şekilde bırakmadan önce, yavaşça azaltmak gerekebilir.

BAŞKA?

Temel yaşam şekli düzenlemeleri ve ilaç tedavileri kimi zaman yeterli olabilir. Ama olmayabilir de. Başka neler yorgunluğu ortadan kaldırmaya ya da azaltmaya yardımcı olabilir?

Fizyoterapistle görüşme yardımcı olabilir.

Genel fiziksel durum: MS hastasının gücü, zayıflıkları ve geliştirdiği alanları.

Çevre: Nerede yaşadığı ve çalıştığı, düzenli olarak nerede zaman geçirdiği, görevlerini yaparken yardımcı olan tüm aletler.

Aerobik sırasında formu: Fiziksel aktiviteler boyunca kalbinin ve akciğerlerinin nasıl çalıştığı.

Yardım için kullanılan aletler: Tekerlekli sandalye, scooter, baston, koltuk değneği, yürütücü gibi.

Bunlar günlük aktivitelerini tamamlamakta yardım ederler. Hangi aktiviteyi yapamadığını göstererek yorgunluk probleminde yardım eder.

Bu verilerin değerlendirilmesinden sonra şunlar yapılabilir:

Enerjiyi Etkinleştirme Stratejileri (EES) 

Hasta ve fizyoterapist bir plan yaparlar. Stratejileri geliştirmek ve düzeltmek için birkaç kez buluşmak gerekebilir. Bu eğitimden sonra hasta kendi stratejisini uygulayabilir.

Aerobik Egzersizler:

Hastaya özgü, ona en uygun ve evde yapılabilecek ya da bir grup ile yapılan bir egzersiz programı oluşturulur. Egzersiz programı boyunca rahatlama ve diğer aktivitelere uyum sağlama yolları öğretilir. Solunumun en yüksek seviyesine ulaşması için egzersizleri düzenlenir.

ÖNEMLİ: Aşırı egzersiz zarar verebilir ve yorgunluğun daha da artmasına neden olabilir. Fizyoterapistle birlikte geliştirilen egzersiz programı uyulmalıdır. Eğer egzersizlerden yararlanamazsa, programı görüşmek için fizyoterapistle tekrar görüşülmelidir

EKİPMAN DEĞİŞİKLİKLERİ

Ekipmanlardaki değişimler ya da destekleyici teknolojinin kullanımı, evde ya da işte temel görevlerin yapılmasını sağlayacak enerjide büyük artış yaratır.

MS HASTALARINA SON SÖZ: EĞER TEDAVİ İŞE YARAMAZSA?

Yaşa göre insan vücudu değişir. Biliyoruz ki MS’in seyri de zamanla değişebilir. Değişiklikler aniden olabildiği gibi çeşitli çevresel etmenlerle de olabilir. Vücudunuzdaki değişikliklere dikkat edin. Eğer yorgunluğunuzda artış görürseniz doktora başvurun. Henüz denemediğiniz seçenekler farklılık yaratabilir. Tıp dünyasındaki gelişmeler her gün devam etmektedir. İhtiyacınız olana kadar, belki yeni bir tedaviye ulaşılabilir.